مقاله ساز چیست ؟

با توجه به رشد روزافزون علم و آموزشهای کوتاه مدت، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله ساز چیست ؟ را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است .

ساز چیست؟
ساز به وسایل نواختن موسیقی گفته می‌شود. اگرچه هر وسیله‌ای را که صدا بدهد می‌توان ساز دانست ولی در این مقاله منظور از ساز وسایلی است که صرفاً برای اجرای موسیقی ساخته شده است. احتمالاً قدیمی‌ترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی است. بعد از آن شاید انواع سازهای کوبه‌ای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمی‌ترین ساز بادی کشف‌شده می‌دانند.
سازهای زهی نیز در فرهنگ‌های مختلف بشری به کار می‌رفته و در تماس‌های بین فرهنگ‌ها انواع آن متحول شده و بسیاری از این گونه سازها در نقاط مختلف جهان دیده می‌شوند که در عین تفاوت جنبه‌های مشترک بسیاری دارند. فن تولید ساز به‌ویژه پس از انقلاب صنعتی در اروپا پیشرفت بسیار کرد و انواع سازهای پیچیده و زیبا با توانایی صدادهی عالی در اروپا تولید شده و می‌شود. در قرن بیستم ژاپن و اخیراً چین نیز سازهایی با کیفیت بسیار خوب تولید کرده‌اند.

همچنین پیشرفت فناوری الکترونیک عرصه وسیعی را برای سازهای الکترونیک باز کرد و بویژه کاربرد رایانه در تولید موسیقی نمای تازه‌ای از مفهوم ساز را در برابر موسیقی‌دانان گسترده است.
بررسی و طبقه‌بندی و شناخت سازها را «سازشناسی» یا «ارگانولوژی» می‌نامند. سازها را به صورت‌های مختلف دسته بندی کرده‌اند ولی معمول‌ترین (و نه لزوماً دقیق‌ترین) دسته‌بندی سازها تقسیم آن‌ها به سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبه‌ای، سازهای صفحه‌کلیددار، سازهای الکترونیک و صدای انسانی است.
صدای وزش باد ، برخورد برگ درختان با یکدیگر ، آوای پرندگان ، صدای موج دریا ،آبشار و . . . اولین نوای موسیقی بود که انسان قبل از تاریخ – قبل از داشتن خط و زبان – شناخت . او با تقلید از طبیعت به وسیله حنجره خود درحین کار، بار دیگر ارتباطش را با طبیعت تکرار می کرد . با دمیدن درشاخ یا استخوان تو خالی حیوانات ، تنه پوک و توخالی درختان یا صدف موجودات دریایی ، اصوات قوی تری ایجاد کرد که برای اعلام خطر ، ایجاد ارتباط و خبر رسانی یا برانگیختن ترس در دل دشمن و حیوانات وسیله مناسبی بود . بوقها ( سازهای بادی ) شاید اولین سازهای ابداعی انسان بود . با ضربه زدن بر تنه توخالی درختان ( سازهای کوبه ای ) و کشیدن پوست حیوانات بر روی آن ( سازهای کوبه ای پوستی ) یا به ارتعاش در آوردن زه کمان و بعدها استفاده از کدوی خشک یا پوست نارگیل در قسمت انتهایی کمان جهت پایداری و تشدید صوت حاصله ( سازهای زهی ) ، اصواتی پدید می آمد . این اصوات در رزم ، مراسم آئینی و بزم بشر نخستین جایگاه ویژه ای پیدا کرد و به سرعت مراحل تکامل خود را طی کرد .
نقوش موجود بر روی سفالهای پیش از تاریخ در مناطق مختلف ایران مانند تپه سیلک کاشان ، چشمه علی شهر ری و اسماعیل آباد قزوین و . . . گویای وجود مراسم آئینی است که درآنها نقش ساز نیز دیده می شود . تصویر مهر چغامیش (مربوط به 3400 سال ق.م ) بیانگر رواج چنگ درایران است . ظاهرا” این ساز پایه و الگوی اولیه ای برای دیگر سازهای زهی بوده است . البته اسناد موجود حاکی است که مصریان اولین ملتی بوده اند که چنگ داشته اند .
در تصاویر بجای مانده در حجاریها ، ظروف و . . . هخامنشی و ساسانی اهمیت موسیقی و موسیقیدانها و نیز وجود موسیقی مذهبی ، رزمی و بزمی به وضوح مشهود است . در این دوره سازهای کرنای ، رباب (غژک) ، بربط ، تنبور ، چنگ ، بوق ، سرنا ، شیپور ، نای ، ارغنون ، دف ، چغانه و قاشقک رایج بوده است و خنیاگران ( نوازنده ها) به طبقه سوم جامعه تعلق داشته اند . از مشاهده مجسمه های کوچک بدست آمده از شوش با نام نوازندگان ، فرم سازها ، نحوه بدست گرفتن و جزئیات آنها می توان آشنا شد . بدیهی است سازها به مرور و طی مراحل مختلف تکامل یافته اند و بسته به کاربرد آنها ( سازهای رزمی ، مذهبی ، بزمی یا گونه ها یمحلی ) در دوره های مختلف تاریخی ، نشیب و فرازهای گوناگونی را طی کرده اند .
حدفاصل دوره ساسانی تا صفویه تحول چندانی در ساخت سازها به چشم نمی خورد . از دوره صفویه به بعد نیز شواهدی که دال بر وجود انواع سازها و سیرتکاملی برخی از آنها است منحصر به وجود نقش برخی سازها در دیوار نگاره ها و مینیاتورها می باشد .
در زمان ناصرالدینشاه قاجار با تأسیس دارالصنایع واقع در جنوب شرقی سبزه میدان تهران و با گردهم آمدن گروهی هنرمندان در فنون و رشته های مختلف هنری ، هنرمندان ساز ساز چون استاد فرج اله ، حاج طاهر ، خاچیک ، هامبارسون ، یحیی و سید جمال حضور داشته اند .
از آنجا که موسیقی به عنوان یکی از ارکان مراسم ، جشنها و آئین مختلف ، درفرهنگ بومی ، مذهبی و ملی این سرزمین جایگاه ویژه ای داشته ، ساخت سازهای ایرانی نیز همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده است و حضور هنرمندانی کمال گرا و مبتکر در ساخت سازهای ایرانی به خوبی مشهود است .
انواع ساز
ســاز های ایرانی از حیث جنس به سه گروه : – فلزی – سفالی – چوبی
از لحاظ نوع وشکل تولیدصوت به سه گروه :
– سازهای زهی مانند : تار، دوتار، سه تار، عود ، تنبور ، بربط ،رباب ، قانون ( زخمه ای ) ،کمانچه،
سرود ( آرشه ای ) ، سنتور(زهی – کوبشی)
– سازهای بادی : فلوت ، نی ، قره نی ، نی انبان ، کرنا ، با لابان ، دوزله ، سرنا ، نفیر، دونیه ، شمشال
– سازهای ضربی : دایره ، دهل ، تنبک ، نقاره ، سنج ، طاس ، دف
طبقه بندی شده اند . صدای حاصل از یک ساز به جنس و شکل ساختمان آن و طبعا” به ساخت صحیح و دقیق آن بستگی دارد .
سازهای فلزی که معمولا” از جنس برنج یا مس هستند ، به طریق “ریخته گری یا چکش کاری” ساخته می شوند .
سازهای سفالی ، همانطور که از نام آن پیداست از جنس سفال ( گل رس پخته شده ) می باشد . برخی تنبک ها و سازهای بومی مانند طاس های پوستی و فاقد پوست ازسفال – دستی یا با چرخ _ ساخته می شوند .
سازهای چوبی به طریق “تراش و برش” ساخته می شوند . این گروه از سازها بیشترین و متنوع ترین سازها را درخود جای می دهد و آنجا که سخن از نواختن یا ساختن سازهای ایرانی است بیشتر این سازها در ذهن تداعی می گردد . اکثریت سازهای زهی و برخی سازهای ضربه ای به این روش ساخته می شوند .
روش تراش و برش :
مواد اولیه :
– انوع چوب : گردو ، سنجد ، توت سیاه ، افرا
– استخوان برای نصب روی دسته
– چسب یا سریشم
– شاخ قوچ برای ساخت خرک ، سیمگیر ، شیطانک
– پوست گوسفند
وسایل و ابزار :
– مغار گیلویی : برای کندن و خالی کردن داخل کاسه سازها
– تیشه معمولی نجاری در اندازه های بزرگ ، متوسط و کوچک : برای تراش روکار و شکل دادن
– اسکنه : برای درآوردن فاق و وصل دسته و . . .
– اره تَر بُری و خشک بری – اره کمانی : برای برای درز کردن کاسه ، فاق زبانه کاسه و بریدن و درست
کردن خرک ، بریدن و درز کردن استخوانهای روی دسته ساز
– رنده های معمولی نجاری ، رنده خشتی ، رنده بغل دوراهی : برای رنده کردن و شکل دادن
– انبرک : برای اندازه گیری قطر کاسه
– کولیس ، گونیا و پرگار
– خط کش فولادی
– خط کش نجاری
– چوب ساب ترسابی و خشک سابی
– چوب ساب قاشقی و نیم گرد
– لیسه معمولی و نیم گرد
– قید ( گیره بزرگ) برای تحت فشار قراردادن دوقسمت کاسه ساز
– گیره رومیزی
– دریل دستی
– دریل شترگردن
– ریسمان باریک پنبه ای
– انواع قالبها( برای سازهای کاسه دار ) : – قالب کاسه – قالب دهنه کاسه بزرگ – قالب دهنه کاسه
کوچک ( نقاره) – قالب از لبه نقاره تامحل وصل دسته به کاسه – قالب سر پنجه و
قالب سیمگیر
– لوازم رنگ آمیزی ساز : الکل صنعتی نود درجه ، لاک طلایی – پارافین غیر خوراکی مایع ، کاغذ
سمباده آج متوسط و آج ریز(نرم)
روش ساخت
ساخت ساز به دو روش صورت می گیرد:
1. ساز یک تکه : در سازهایی که یکپارچه ساخته می شوند ، ابتدا هنرمند الگوی اولیه ساز را تهیه کرده و آنرا به روی چوب منتقل می کند . مطابق این الگو ، اضافات چوب به وسیله اره فلکه یا مغارهای مختلف تراش داده می شود . ابتدا قسمتهای بیرونی ساز شکل داده می شود ، سپس قسمتهای داخل ، از جمله کاسه ساز خالی می شود . از سازهایی که به این طریق ساخته می شوند می توان به تار ، سه تار ، تنبور ، دوتار و کمانچه اشاره کرد .
2. ساز ترکه ای : ترکه های چوب از قبل آماده می شود سپس ترکه ها درقالبهای آلو مینیومی که شکل کاسه ساز را دارند ، تحت فشار معینی و طی مراحل مختلف شکل کاسه ساز را به خور می گیرد . ترکه ها بر روی قالب اصلی که فرم کلی ساز را دارد درکنارهم قرار گرفته و به وسیله سریشم به یکدیگر متصل می شوند . ساخت سه تارهای ترکه ای به این روش صورت می گیرد
بعد از ساخت و پرداخت ، سطوح ساز به وسیله لاک و الکل پوشیده می شود و درمرحله بعدی پرده بندی و سیم انداختن ، تعبیه گوشی ها ی کوک ، خرکها انجام می گیرد . و در مرحله آخر تنظیم صدا (رگلاژ ) صورت می گیرد .
اکثر قریب به اتفاق سازها زهی مانند تار ، سه تار ، کمانچه و . . . از شکم در انتهای ساز ، گردن یا دسته و سر (محل قرارگرفتن گوشی ها ) تشکیل شده اند . سیم ها با تعداد مختلف در ته ساز ثابت می شود و به موازات طول ساز ، شکم و گردن را طی کرده و به دورِ گوشی ها پیچیده می شوند .
دربرخی سازها شکم دوقسمتی است ( تار و کمانچه ) و گاه بر روی یک یا دوقسمت آن پوست کشیده شده است که غالبا” از پوست شکمبه گوسفند تهیه شده است .
شکل و جنس مضرابها در سازها متفاوت است . گاه فلزی و گاه از جنس شاخ یا پلاستیک و گاه از پر مرغ است .
آرشه یا کمان از یک میله نازک ، دراز ولی محکم از جنس چوب ساخته می شود که در دو سر آن پایه هایی برای الصاق یک دسته تعبیه شده است .
مقاله ساز چیست ؟ توسط کارشناسان واحد تحقیق و توسعه مرکز آموزش مجازی پارس تدوین گردیده است .
ساز چیست ؟
منبع: ویکی پدیا

ثبت نام در دوره آشنایی با اصول تئوری موسیقی