مفهوم ارزشیابی
مفهوم ارزشیابی
فرهنگ روان شناسی آرتور وبر (1985) ارزشیابی را در معنی عام «تعیین ارزش و یا اهمیت یك چیز» می‌داند و به صورت خاص‌تر ارزشیابی را «تعیین میزان موفقیت یك برنامه، یك درس، یك سری آزمایش، یك دارو و ... در رسیدن به هدفهای اولیه آنها» می‌داند. فرهنگ وبستر ارزشیابی را «قضاوت یا تعیین ارزش یا كیفیت كردن» تعریف می‌كند. در فرهنگ دهخه ارزیابی به «عمل یافتن ارزش هر چیز، تقویم» و ارزیاب «كسی كه ارزش هر چیزی را معین می‌كند، مقوم» تعریف شده است. در فرهنگ معین ارزیابی «عمل یافتن ارزش و بهای هرچیز، سنجش و بررسی حدود هر چیز و برآورد كردن ارزش آن» و ارزیاب «كسی كه ارزش هر چیزی را معین می‌كند، مقوم، كارشناس و سررشته دار تعیین ارزش و بها» تعریف شده است.
اولین تعریف رسمی از ارزشیابی به نام رالف تایلر ثبت شده است. وی ارزشیابی را «وسیله‌ای جهت تعیین میزان موفقیت برنامه در رسیدن به هدفهای آموزشی مطلوب مورد نظر» می‌داند. در این تعریف هدفهای آموزشی به تغییرات مطلوبی اشاره می‌كنند كه انتظار می‌رود در اثر اجرای برنامه آموزشی در رفتار فراگیران حاصل آیند. پاپهام به نقل از كیامنش معتقد است كه ارزشیابی یعنی تعیین ارزش كردن. «ارزشیابی آموزشی نظامدار در برگیرندة سنجش رسمی ارزش پدیده‌های آموزشی است». ارزشیابی آموزشی نظامدار به فعالیتهایی گفته می‌شود كه به صورت رسمی و با قصد و برنامه‌های خاص انجام می‌گیرد. به نظر پاپهام ارزشیابی فعالیتی است كه در آن به صورت رسمی تلاش می‌شود تا در مورد پدیدة مورد بررسی اطلاعات جمع آوری گردد. كرانباخ به نقل از كیامنش ارزشیابی را جمع آوری و استفاده از اطلاعات جهت تصمیم گیری در مورد یك برنامه آموزشی می‌داند. به عقیده وی تعیین موفقیت یا عدم موفقیت برنامه‌های آموزشی فقط از طریق جمع آوری اطلاعات در موقعیتهای واقعی یاددهی – یادگیری امكان پذیر می‌باشد و هر گونه تصمیم گیری در مورد برنامه آموزشی باید بر اساس اطلاعات جمع آوری صورت گیرد. استافل بیم و شینك فیلد به نقل از كیامنش یك تعریف جامع برای ارزشیابی ارائه كرده‌اند. «ارزشیابی عبارت است از فرایند تعیین كردن، بدست آوردن و فراهم ساختن اطلاعات توصیفی و قضاوتی در مورد ارزش و مطلوبیت هدفها، طرحها ، اجرا و نتایج به منظور هدایت تصمیم‌گیری، خدمت به نیازهای پاسخگویی و درك بیشتر از پدیده‌های مورد بررسی». با توجه به این تعریف جنبه‌های كلیدی یك برنامه آموزشی كه باید مورد سنجش قرار گیرند و نوع ارزشیابی لازم برای هر یك از این جنبه‌ها عبارتند از: تعیین هدفهای برنامه توسط ارزشیابی زمینه؛ تهیه طرح مناسب برای رسیدن به هدفها توسط ارزشیابی درون داد؛ اجرای طرح تهیه شده توسط ارزشیابی فراگرد؛ و بررسی محصول بازده. معیارهای اساسی برای هر یك از چهار نوع ارزشیابی مطرح شده عبارتند از: ارزش و مطلوبیت. بیبای به نقل از كیامنش ارزشیابی را چنین تعریف می‌كند: «جمع‌آوری و تفسیر نظامدار شواهدی كه در نهایت به قضاوت ارزشی با چشمداشت به اقدامی معین بیانجامد».
ارزشیابی آخرین مرحله از فعالیتهای آموزشی معلم محسوب می‌شود كه با اجرای آن سایر فعالیتهای او تكمیل می‌شود، لذا لازم است در این زمینه از روش‌ها و فنون مختلف استفاده گردد كه هر یك می‌تواند تأثیرهای متفاوتی بر پیشرفت و عملكرد یادگیرندگان داشته باشد و به همین جهت كسب دانش و مهارت در راه اجرای صحیح آن از سوی معلمان ضروری است.
شیوه‌های نوین ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در آموزش و پرورش
یكی از ابزارهای مهم ارزشیابی از عملكرد فراگیران، آزمون می‌باشد كه به روشهای متفاوتی اعمال می‌شود. آزمونها به دو دسته آزمونهای توانایی شامل آزمونهای استعداد و پیشرفت تحصیلی و آزمونهای عاطفی شامل آزمونهای شخصیت، نگرش و علاقه تقسیم می‌شوند. امروزه علاوه بر ارزشیابی تكوینی و تراكمی كه در گذشته بیشتر استفاده می‌شد، از شیوه‌های نوین ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به شرح زیر استفاده می‌شود:
الف) ارزشیابی از عملكرد: به هرگونه رفتار و فعالیتی كه از دانش آموز سر می‌زند، بطوری كه قابل مشاهده و اندازه گیری باشد، عملكرد گفته می‌شود. در آموزش می‌توان تكلیف یا فعالیت را در اختیار دانش آموز قرارداد تا در فرصت تعیین شده آن را انجام دهد و معلم نیز بر اساس معیارهای از قبل تعیین شده به ارزشیابی آن می‌پردازد.
ب) روش آزمایش: دقیق‌ترین و در عین حال موثرترین روش ارزشیابی است، زیرا آزمایش یك مشاهده كاملاً كنترل شده است كه در علومی مثل فیزیك، شیمی و علوم تجربی می‌توان از آن استفاده كرد. برای كشف رفتار یادگیری در یك موقعیت معین تنها می‌توان از روش آزمایش كمك گرفت، این روش تنها روشی است كه اطلاعات قابل اطمینانی را فراهم می‌آورد.
پ) پروژه‌های گروهی یا انفرادی: در بیشتر دروس علوم انسانی مثل جامعه شناسی ، فلسفه ، ادبیات، روان شناسی ، جغرافی و تاریخ می‌توان به دانش آموزان بصورت فردی یا گروهی موضوعات مربوط را تعیین كرد و در اختیار آنها قرارداد تا با رعایت چهارچوب مورد نظر آن را به پایان برسانند. استفاده از این روش برای دانش آموزان مفید و بسیار موثر است، زیرا هدف یادگیری است و دانش آموزان بدین وسیله بیشتر یاد می‌گیرند.
ت) مشاهده طبیعی: در این روش، معلم رفتار دانش‌آموز را در یك موقعیت طبیعی مشاهده و میزان یادگیری وی را ارزشیابی می‌كند. این روش از این نظر كه می‌تواند در دسترس همه باشد و رفتار فرد را مورد مطالعه قرار می‌دهد حائز اهمیت است.
ث) پورت فولیو (Port folio) یا مجموعه کارها (پوشه کار): از این روش معلمان می‌توانند بیشتر استفاده نمایند، زیرا در آن دانش‌آموزان برای نشان دادن توانایی‌ها و پیشرفت كارخود، مثالها و مواردی از جریان كار خود را با خود به كلاس می‌آورند و برای ارزشیابی در اختیار معلم می گذارند. امتیاز مهم این روش آن است كه یادگیرندگان ارزشیابی از خود را می‌آموزند كه بر علاقه و انگیزش آنها تأثیر مثبت دارد.
ج) نوشتن مقاله‌های تحقیقی و انتقادی: در این زمینه می‌توان به دانش آموزان گفت مقاله بنویسند، از مقاله‌های نوشته شده استفاده نمایند و به نقد و بررسی آن بپردازند، لازم است در این روش شرایط مقاله نویسی رعایت گردد و دانش آموزان هنگام ارائه آن به بیان مطالب آن بپردازند تا مورد ارزشیابی قرار گیرند.
ح) نوارهای صوتی : امروزه استفاده از وسایل كمك آموزشی فرایند یاددهی – یادگیری را تسهیل می‌كند، لذا در برخی دروس مثل زبان انگلیسی، زبان عربی و ... می‌توان از نوارهای شنیداری استفاده كرد، در این شیوه معلم از دانش آموزان می‌خواهد آنچه می‌شنوند را بصورت خلاصه یادداشت كنند تا ارزشیابی‌شان آسان گردد، این روش مهارت گفتاری دانش آموزان را افزایش می‌دهد.
خ) نوارهای ویدیوئی : متخصصان تكنولوژی اعتقاد دارند 75% یادگیری از طریق حس بینایی انجام می‌گیرد، مشاهدة فیلم‌های ویدیوئی میزان یادگیری دانش آموزان را افزایش می‌دهد، لذا در دروس مختلف می‌توان فیلم‌هایی را جمع آوری، گزینش و در اختیار دانش آموزان قرارداد تا ضمن مشاهده و پس از آن چكیده مطالب را یادداشت كرده و مورد ارزشیابی قرار گیرند.
د) یادداشت‌های فراگیران: در جلسات آموزشی می‌توان از فراگیران خواست تا مطالب تدریس شده را یادداشت برداری كنند، زیرا یادداشت برداری یكی از شیوه‌های یادگیری محسوب می‌شود و در عین حال باعث كاهش فراموشی و جلوگیری از پدیدة تداخل می‌شود.
ذ) گزارش‌های گاه شماری فراگیران: در این زمینه می‌توان با دانش آموزان مصاحبه كرد كه گزارش‌های خود را در ارتباط با مواد درسی گوناگون به كلاس درس ارائه دهند، این گزارش‌ها می‌بایستی در چهارچوب مطالب یادگیری باشد تا ارزشیابی آنها فراهم گردد.
و) ارزیابی كوشش مدار : در این روش معلم به شناسایی و تشخیص بیشتر دانش آموزان می‌پردازد یعنی مشخص می‌كند فراگیران چه كارهایی را می‌توانند انجام دهند و از عهدة انجام چه كارهایی بر می‌آیند و چه كارهایی را نمی‌توانند انجام دهند تا معلم بدین وسیله براساس علاقه و انگیزه نیز به ارزشیابی آنها بپردازد، زیرا وقت آن رسیده است كه معلمان از حوزة عاطفی فراگیران نیز ارزشیابی بعمل آورند.
هـ) ارزشیابی گام به گام : گام به گام عبارت از تكالیفی است كه در هر برنامه آموزشی به دانش آموز جهت كار در كلاس یا منزل ارائه می‌شود و ممكن است این تكلیف با كمك خود دانش آموز نیز تعیین شود. صاحبنظران روان شناسی معتقدند كه با در نظر گرفتن تفاوتهای بین فردی و درون فردی، نمی‌توان از همه دانش آموزان انتظار یكسانی داشت، لذا عمده‌ترین هدف این ارزشیابی كشف، شناخت و پرورش استعدادها و رسیدن به حد تسلط دانش آموزان در طول تحصیل است.
