مددکاری اجتماعی
علم مددکاری اجتماعی در این زمینه به کمک بشریت آمده و از طریق دانش و مهارت اصولی و قابل فراگیری ،با حمایت مددکاران اجتماعی که از این دانش بهره گرفته اند جهت حل تعارضات و چالشهای زندگی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی نظیر اعتیاد،طلاق،همسر آزاری و کودک آزاری و.... که منجر به عقب ماندگی فرهنگی و اقتصادی دولتها خواهد شد در جهت نجات بشریت گام برداشته است. در این مقاله به این موضوع می پردازیم که چگونه از مددکاری اجتماعی می توان در جهت رفاه اجتماعی و پیشگیری از آسیب اجتماعی استفاده نمود. حرفه مددکاری اجتماعی فرد، گروه و جامعه را بخشی از یک سیستم وسیع اجتماعی می داند و در این سیستم اجزاء مهم آنها از جمله خانواده ، همسایگان ، مدارس ، مراکز مذهبی ، حمایتی و بهداشتی و غیره می بایست مورد توجه ویژه قرار گیرند. به همین منظور مددکاران اجتماعی لازم است دانش و آگاهی زیادی از منابع و امکانات موجود در سیستم اجتماعی خود داشته باشد. مددکاران اجتماعی در زمان بروز مشکل برای حل مشکلات فردی و خانوادگی و اجتماعی نقش فعالی داشته و در خصوص چگونگی بروز مشکل به عوامل فردی توجه نداشته بلکه عوامل محیط اجتماعی را نیز مورد بررسی قرار می دهند. مددکاران اجتماعی ابتدا به بررسی و شناسایی علت مساُله و سپس با استفاده از روشهای تخصصی مددکاری در جهت تسهیل مشکل مددجو و ارائه راهکارهای موثر به منظور پیشگیری از آسیب اجتماعی و یا کاهش دادن به این آسیب ها در جامعه گام بر می دارند. هدف محقق دراین مقاله آشنایی با وظایف مددکاری اجتماعی و پاسخ به این سوالات است که انواع آسیب های اجتماعی رایج در جامعه چیستند؟ راههای پیشگیری از آسیب های اجتماعی چیست؟ و مددکاران اجتماعی چه وظایفی را در جهت پیشگیری از آسیبهای اجتماعی بر عهده دارند؟ و در رویارویی با آسیب ها چگونه باید عمل نمایند؟
مدد کاری اجتماعی چیست؟
مددکاری اجتماعی مجموعه اقداماتی است که با هدف کمک به افراد ،خانواده وگروههای آسیب پذیر ویا در معرض آسیب جامعه صورت می گیرد و تلاش خود را در جهت کسب استقلال،توانمندی،ورضایت شخصی افراد به کار می برد.پایه گذاری این علم با تصویب "قانون فقرای الیزابت" و به کوشش جمعی از بانوان نیکوکار در حدود 110 سال پیش در انگلستان صورت گرفت.در حال حاضر بیش از پانصد مرکز آموزش عالی مددکاری در بیش از هفتاد کشور جهان به ارائه این رشته می پردازند.
مددکاری اجتماعی به صورت رشته ای تخصصی وآکادمیک معمولا توسط و نهاد های دولتی، از سوی فارغ التحصیلان این رشته ارائه می شود و البته ناگفته نماند که خدمات داوطلبانه و نهاد ها و سازمان های غیر دولتی و NGO ها به خوبی به کمک مددکاری آمده و مددکار و مددجو را همزمان یاری می کنند .این کنش علاوه بر این که به افراد می آموزد چگونه به یکدیگر کمک کنند،می تواند برای رشد جامعه سود آور باشد چرا که درجامعه ای که از لحاظ "سرمایه اجتماعی" غنی است،معمولاً بزه کاری،ترک تحصیل ودرگیری های نژادی کمتر ورشد اقتصادی افزون تر است.
مددکاری اجتماعی درایران با وجود تجربه 50 ساله و علی رغم تلاشهای مضاعف دو دهه اخیر هنوز جایگاه خود را در ابعاد علمی احراز نکرده وبرای بسیاری از اقشار جامعه از جمله داوطلبان ورود به دانشگاه وحتی سیا ست گذاران جامعه ناشناخته وبا با شناختی ناقص همراه بوده است.
با توجه به وضعیت فعلی و آسیب هایی که جامعه را تهدید می کند ،مددکاری به عنوان دست یاری جهت خدمت رسانی نیازی مبرم است و درسطوح مختلف این نیاز احساس می شود.با توجه به این که دانشجویان این رشته موظف به گذراندن 16 واحد کارورزی درسطوح فردی ، گروهی ، وجامعه ای در طول تحصیل هستند و پس از فارغ التحصیلی نیز باید به مدت 2سال طرح بگذرانند ، تجربه ممتد ومستمری را در این مدت کسب خواهند کرد.
. هم اکنون دانشگاه شاهد ،دانشگاه های علامه طباطبایی،تربیت معلم تهران،علوم بهزیستی وتوانبخشی اصفهان وآزاد اسلامی (درچند شعبه مانند تهران ،مرکزی،گناباد،اراک ،رود هن و.. )به تربیت مددکاران اجتماعی مشغولند که دانشگاه علامه طباطبایی وعلوم بهزیستی درمقطع کارشناسی ارشد نیز دانشجو می پذیرند.
تاریخچه مددکاری اجتماعی
دستگیری از نیازمندان و افراد بی سرپرست از زمان خلقت انسان تا کنون مرسوم بوده است. مطالعه در مذاهب قبل از تاریخ نشان می دهد که توجه به سلامت و رفاه مردم در گذشته نیز مد نظر بوده است . نیکوکاران در دین اسلام دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان ، یتیمان ، فقرا، رهگذران و سائلان می بخشد.حفظ حرمت و شخصیت افرادی که از نیکوکاری و خدمت دیگران برخوردار می شوند در دین اسلام لازم شمرده شده است.
با تصویب « قانون فقرای الیزابت » در انگلستان در سال 1601 حمایت از افراد نیازمند جنبه قانونی گرفت و سپس در سایر کشورها قوانین مشابهی تصویب شد. در ایران آموزش مددکاران اجتماعی متخصص از سال 1337 آغاز شد.
مددکاری اجتماعی
میان رشته ها و حرفه هایی که در حوزه علوم اجتماعی و انسانی قرار دارند به دلیل پرداختن به انسان به عنوان موضوع اصلی ارتباط وجود دارد. از جمله این حرفه ها و رشته ها مددکاری اجتماعی است .آنچه که امروزه تحت عنوان مددکاری اجتماعی در جهان مطرح می شود ، عبارت است از : « فعالیت ویژه ای که از برخی موسسات رفاه اجتماعی آن را بر مراجعان خود عرضه می کنند ، یعنی به آنها یاری می رسانند تا با مشکلاتی که در انجام کار و وظایف اجتماعی خود رو به رو می شوند ، با کارایی بیشتر مقابله کنند »
به بیان دیگر ، « مددکاری اجتماعی ، خدمتی حرفه ای است که بر پایه ی دانش و مهارتهای خاص قرار گرفته است . هدف آن ، کمک به افراد ، گروهها ویا جامعه است تا بتوانند استقلال شخصی ، اجتماعی ورضایت خاطر فردی واجتماعی به دست آورند .»
در حرفه مددکاری اجتماعی بر اساس تمرکز توجه و فعالیت مددکار بر روی فرد، خانواده، گروه یا جامعه و مبتنی بر اینکه پاسخگوی مشکلات کدام یک از آنها باشد، روشهایی وجود دارد و به این ترتیب روشهای مددکاری از سه روش اصلی یا فعالیتهای اساسی و دو روش فرعی و یک روش که هم می تواند بنابر موقعیت و شرایط و میدان کار و حیطه عمل مددکاران در هر کشور اصلی یا فرعی به حساب آید، تشکیل می گردد که عبارتند از:
الف ) روشهای اصلی:
مددکاری فردی یا کار با فرد «خدمات حرفه ای را به فرد دارای مشکل و خانواده او ارائه می نماید »
مددکاری گروهی یا کار با گروه « که خدمات حرفه ای را از طریق گروههای دارای مشکل وبا استفاده از خاصیت گروه به اعضای گروه ارائه می نماید »
مددکاری جامعه ای یا کار با جامعه «خدمات حرفه ای را به افراد یک جامعه با محدوده ای مشخص و از طریق گروههای درون آن جامعه ، با استفاده از فنون برنامه ریزی واجرای طرح های توسعه و ارزشیابی خدمات عام المنفعه ارائه می نماید »
ب) روشهای فرعی:
مدیریت در موسسات خدمات اجتماعی «خدمات حرفه ای خو را با سرپرستی و اداره موسسات خدمات اجتماعی و به طور مستقیم در اختیار نیازمندان قرار میدهد»
تحقیقات رفاه اجتماعی « خدمات حرفه ای خود را بر استفاده در طرح های اجرایی خدمات اجتماعی از طریق تهیه و اجرای طرح های تحقیقاتی ارائه می نماید »
3 . اقدامات اجتماعی می باشد. «خدمات حرفه ای را با استفاده از قوانین و امکانات موجود و یا از طریق گذراندن قوانین جدید و ایجاد امکانات به طبقات نیازمند و کل جامعه ارائه می نماید» ضمنا" خدمات مددکاری در مناطق سیل زده ، زلزله زده ، جنگزده ، و یا مناطق و محل هایی که برخی از بیماریهای واگیر دار مثل و با شیوع پیدا کرده است و یا خدمت در شهرک جذامیان را نیز جزو روش اقدام اجتماعی می دانند .
ج) روشی که گاه در شمار فعالیتهای اصلی و اساسی و گاهی نیز جزء روشهای فرعی محسوب می شود و عبارت از اقدام اجتماعی در مددکاری اجتماعی .
برای تشریح روشها ، عوامل عمده در جریان مددکاری اجتماعی برای هر روش بیان می شود تا از این طریق شناختی از آنها فراهم گردد. این عوامل عبارتند از:
1-مددجو
2- خصوصیات و ماهیت مشکل
3- محل کار یدان عمل ، مکان و شعاع فعالیت مددکار
4- چگونگی جمع آوری اطلاعات و حقایق درباره مددجو و مشکل
6-کیفیت و نحوه رابطه متقابل مددکار- مددجو
7- طول زمان فعالیت مددکاری
8- نقشهای مورد انتظار از مددکار اجتماعی که در مقابل مراجعین ایفا می کند.
گمان بر این است که اگرتعاریفی از مددکاری فردی ، مددجو ، و مشکل گفته شود امکان درک بهتر هر روش مقدور خواهد بود.
مفاهیم اساسی در مددکاری اجتماعی
مددکاری فردی :
« هنری است که دانش و معلومات مربوط به علم روابط انسانی و مهارت در ایجاد رابطه را به کار می گیرد تا استعداد های نهفته و مکنون افراد را برانگیزند و همچنین منابع اجتماعی متناسب و مربوط را به حرکت در می آورد تا سازگاری بهتری بین مدد جو ومحیط وی ایجاد شود .»
مددکاری اجتماعی :
به فردی اطلاق می شود که با بهره گیری از مهارتها وتعالیم حرفه ای همچنین منابع موجود در جامعه تلاش می کند استقلال و تعادل گروهی و اجتماعی افراد یا مددجویان را فراهم کرد و مشکل آنها را حل نماید گاهی جهت توصیف این حرفه از واژه ی مهندس اجتماعی استفاده می شود که محدوده ی وسیعی را در بر می گیرد.
تعریف مددجو در مددکاری فردی :
مددجو را مددکاری فردی شامل شخص و خانواده او می شود که در شرایط نامناسبی قرار گرفته اند و بدون دخالت سازمان ویا در میان سازمان ، موسسه یا فرد حرفه ای یعنی مددکار اجتماعی قادر به حل وفصل مشکل خود نمی باشد.
تعریف مشکل :
به معنی علت و مجموعه ای از علل شرایط و موقعیتی است که موجب ضعف وتقلیل توانایی وکارآیی در روند کاری فعالیت ها و زندگی اجتماعی افراد در جامعه می گردد.
آسیب اجتماعی:
آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد.
گروههای آسیب پذیر(گروههای هدف در مددکاری اجتماعی)
نوجوانان ، کودکان ، معلولین جسمی ، که چهار گروه را شامل می شوند و جسمی نابینا ، ذهنی مثل تربیت پذیری پناهگاهی ، اجتماعی مثل بزهکاری ، معتادین ، فقرا ، متکدیان ، زندانیان، و زنان ویژه .بیماری جسمی وصعب العلاج مانند سرطان و ایدز ، خانواده های بی سرپرست ، جنگ زده سیل زدگان ، حاشیه نشینان شهرک های بزرگ و محل های فقیر نشین را شامل می شود.
ابزارها، روشها و وسایل برای شناخت مددجود ومشکل :
این ابزارها و وسایل اختصاص به حرفه مددکاری اجتماعی ندارد و در تحقیقات اجتماعی توسط پژوهشگران ، معاینات بالینی توسط پزشکان و روان شناسان و خدمات مشاوره ای مشاوران و حتی بررسی های جامعه شناختی و مردم شناسی و سایر علوم اجتماعی و انسانی مورد استفاده قرار می گیرد ولی در مددکاری اجتماعی به بعضی موارد دقت و تاکید بیشتری احتیاج است . روش های شناسایی و درک شرایط و موقعیت مددجود و کشف مشکل و علل بروز و ظهور آنها را درچهار موضوع می توان بررسی کرد :
مشاهده (دیده ها ) 2- مصاحبه ( شنیده ها وگفته ها ) 3- مطالعه (یافته ها ) 4- مکاشفه ( پرداخت ها ، تجزیه وتحلیل ها ، ارزیابی ها ، استنتاج ها )
مددکاران اجتماعی ونقش آنها :
مددکاران اجتماعی افرادی هستند که در سازمان ها و نهادها و موسسات انجام وظیفه می کنند و یا در صورت لزوم با توجه به امکانات اقدام به تاسیس و ایجاد تشکیلاتی می نماید . فعالیت واقدامات و به طور کلی نقش مددکاران اجتماعی را می توان با سه موقعیت زیر خلاصه کرد :
1- به کار بردن برنامه ها و سرویس ها و استفاده از منابع موجود .
در این موقعیت فرض بر این است که برای رفع پاره ای از احتیاجات منابع و موسساتی در این جامعه وجود دارد ولی مردم به دلایل مختلفی قادر نبوده و نیا موخته اند که چگونه از این منابع استفاده کنند در اینجا وظیفه مددکار آن است که افراد و گروهها را کمک کند تا بتواند این منابع را به کار برده و از آنها استفاده نماید .
2- قابلیت استفاده کردن سرویس ها و منابع :
در اینجا باز فرض بر آن است که در جامعه منابع و موسساتی وجود دارد ولی عدم استفاده مردم از آنها به علت اشکال خود مردم نیست بلکه این بار محدودیت و اشکالات متوجه نقص و نارسایی سرویس هایست که قادر نیستند جوابگوی احتیاجات زمان خود باشند . در اینجا نقش مددکاران آن است که به منابع و موسسات کمک کنند تا تغییرات لازم را در شئون مختلف تشکیلاتی خود بر اساس تامین نیازهای واقعی جامعه بوجود آورند و برای بهتر عرضه داشت خدمات خود از هر نظر مجهز شوند .
3- ایجاد و تاسیس تشکیلات و سرویس های جدید :
در این موقعیت چنین فرض می شود که برای پاره ای از احتیاجات مردم هیچگونه منبع و مرجعی وجود ندارد ومددکار باید بوجود آوردن چنین تشکیلاتی وسرویس ها اقدام وکوشش کند.مددکاران برای فعالیت در زمینهای فوق مجهز به دانش – مهارت و ارزش های خاصی هستند و برای توفیق در کار خود از علوم بسیاری مانند جامعه شناسی ، روانشناسی ، بیولوژی ، آمار ، اقتصاد ، و غیره ، کمک می گیرند و هم باید در اثر تمرین وممارست توانایی و مهارت لازم را در استفاده از مجموعه این علوم و منابع دیگر کسب کنند تا بتواند به حل وفصل مشکلات و مسائل روانی واجتماعی افراد وگروههای بپردازند .
استراتژی های اساسی در مددکاری اجتماعی
در حرفه مددکاری اجتماعی استراتژی های متعددی لازم است مورد توجه قرار گیرد. که در ذیل به مهم ترین آن ها اشاره می شود. یکی از استراتژی های اساسی در مددکاری اجتماعی توجه به سطوح مختلف پیشگیری است که عبارتند از:
پیشگیری سطح اول : اطلاع رسانی و آگاه سازی
پیشگیری سطح دوم: ارایه خدمات و مداخله
پیشگیری سطح سوم: قادر سازی یا بازتوانیا
