پرورش کرم ابریشم
پرورش کرم ابریشم
عمل پروراندن کرم ابریشم نوغانداری نامیده می شود نوغانداری وتولید فرآورده های ابریشمی ازجمله فعالیتهایی جانبی است كه دركنار فعالیتهای اصلی كشاورزان هرمنطقه می تواند طی یك دوره كوتاه مدت ضمن ایجاد انگیزه اقتصادی و بكارگیری بخشی از نیروی كار روستا، درآمد نسبتاً مناسبی را برای روستانشینان فراهم نماید. در این مقاله به بررسی امور مهم و کلیدی در مراحل و نکات کلیدی پروش کرم ابریشم می پردازیم.
تاریخچه پرورش کرم ابریشم
پرورش کرم ابریشم بیش از چهار هزار سال توسط مردم پرورش داده می شد و اولین بار در کشور چین در حدود 2600 سال قبل از میلاد مسیح اغاز شد. چینی ها نحوه ی پرورش و تولید ابریشم را مخفی نگه داشته بودند تا خودشان بتوانند در اروپا و خاورمیانه تجارت کنند. اما بعدها مردمان دیگر کشورها توانستند تمامی مراحل پرورش و تولید این محصول گرانبها را یاد بگیرند انها حتی توانستند از مواد مصنوعی ، موادی شبیه نخ ابریشم تولید کنند.
کرم ابریشم
ماده اولیه ابریشم را حشره ائی به نام بوم بیکس – موری که غذای او را برگهای توت مخصوصاً توت سفید موروس- آلبا3 تشکیل می دهد ، به وجود می آورد
بوم بیکس ــ موری را نمی توان تنها حشره ای دانست که ابریشم تولید می نماید ، ولی فقط اوست که بهترین ماده اولیه ابریشم را از لحاظ کمی و کیفی به وجود میآورد .
ابریشم
ابریشم در اصل مایعی است حریری شکل که با فشار از منافذ ما بین دو فک خارج شده و در مجاورت هوا جامد می گردد و بدین ترتیب به صورت تارهای محکم در می آیند .
تار ابریشم با چشم غیر مسلح ساده به نظر می آید ، ولی در حقیقت یک تار از دو رشته بهم چسبیده تشکیل شده است
تارهای ابریشم به طرز خاصی تنیده می شوند ، به طوری که میتوان آ نها را با همان سبک باز و جدا کرد .
تخم های پروانه ابریشم در حجره های تخمدان1 که به صورت جفت در بدن آنها یافت می گردد ساخته شده و به وسیله پوستی جنینی2 و پوست تخم پوشیده می شوند .
ابریشم جزء الیاف حیوانی بوده و دارای پایه پروتئینی و از ترکیب پیچیده ای برخوردار است . ابریشم تنها لیف طبیعی به شمار می رود که به صورت فیلامنت ( رشته ) می باشد . الیاف پروتئینی نظیر پشم وابریشم می توانند با مولکولهای آب ایجاد پیوندهای هیدروژنی کنند . آنها دارای خاصیت بازگشت از حالت الاستیکی فوق العاده هستند ، بدین معنی که پس از رفع هر نوع کشش و فشار شکل خود را حفظ می کنند . این خاصیت در پارچه های پنبه ای بسیار ضعیف می باشد .
نوغانداری و تولیدات آن
كرم ابریشم توت ( bombyx mori ) حشره ای است با دگردیسی (استحاله) كامل و دارای چهار مرحله زندگی تخم، لارو، شفیره و پروانه بوده كه تنها درمرحله دوم یــــا لاروی ازبرگ توت تغذیه كرده ودرپایان این مرحله كه عموما“ 25 تا 30 روز بطول می انجامد با تنیدن تـــار، تولید پیله ابریشمـــی مـی كند. دوره لاروی كرم ابریشم دارای پنج مرحله تغذیه است كه به هر مرحله آن یك " سن " می گویند. سنین 1 ، 2 و 3 ، كرم جوان و سنین 4 و 5 كرم بالغ نامیده می شود. كرم در فاصله هر دو سن دارای یك مرحله پوست اندازی است كه به آن خواب كرم گفته می شود. كرم ابریشم را می توان از نظر نسل به تك نسله، دونسله و چند نسله، از نظر خواب به سه خوابه و چهارخوابه، ازنظر مبداء جغرافیائی به نژادهای ژاپنی، چینی، اروپائی و ... دسته بندی كرد.
عموما“ غالب تخم نوغان هایی كه امروزه دردنیا مصرف می شوند منشاء چینی و ژاپنی داشته و حاصل هیبریداسیون یا آمیخته گری ازاین دو نژاد می باشند. اگرچه برخی دیگر از گونه های كرم ابریشم نیز تولید تارهای ابریشمی می كنند كه به ابریشم موگا، ابریشم تازار، ابریشم اری و... معروفعند اما ابریشم حاصل از كرم ابریشم توت از حیث كمیت و كیفیت بر آنها دارای برتری های بسیار است و از این رو به طور غالب در دنیا به تولید آن مبادرت میگردد.
تولید اصلی فرآیند نوغانداری، پیله ابریشمی است كه از آن الیاف ابریشمی استحصال می گردد. از میان تمامی تارهای منسوجات، ابریشم به دلیل ویژگی های خاص خود ازجمله سبكی، نرمی، مقاومت درنــوسانات گرمایی، رنگ پذیری، جاذب الرطوبه بودن، عایق پذیری الكتریكی وبه طوركلی لطافت، ظرافت ودوام، جایگاه ویژه و ممتازی را به خود اختصاص داده است و به همین سبب، در دنیای منسوجات، ابریشم را ملكه منسوجات می نامند.
ابــریشـــم به عنوان ماده اولیه در تولید محصولاتی مانند فرش، پارچه، پیراهن، شال گردن، آویزهای دیواری و تزئینات داخلی منزل ... استفاده می شود. علاوه برآن درساخت چتر نجات، تودوزی لاستیك، رگهای مصنوعی، نخ جراحی، مواد عایق الكتریكی و... نیز مصرف می گردد.
لازم به توضیح است می توان از فضولات پرورش كرم ابریشم به عنوان كود آلی درجهت بهبود وضعیت فیزیكی و حاصلخیزی خاك نیز استفاده كرد.
درپرورش كرم ابریشم چهار مرحله مشخص و متمایز وجود دارد: تفریخ تخم نوغان، پرورش لارو ابریشم، تنیدن پیله و برداشت پیله
تفریخ
به مجموعه عملیاتی كه طی آن تخم نوغان های زنده در شرایط محیطی مناسب قرار گرفته و جنین آن به طور طبیعی رشد نموده و به صورت لارو از پوسته تخم خارج می گردند تفریخ می گویند. این مرحله یكی از مراحل مهم و پر اهمیت در پرورش كرم ابریشم می باشد، زیرا به توسعه مناسب جنینی و خروج به موقع و یكنواخت لاروها در زمان تعیین شده كمك می نماید، بدیهی است با انجام مناسب عملیات تفریخ لاروهای قوی بنیه تولید می گردند كه این خود به میزان قابل توجه ای بر كیفیت و كمیت پیله تولیدی موثر خواهد بود. برای رسیدن به این هدف مطلوب است از اتاقهای تفریخ استفاده گردد
پرورش كرم جوان
سه سن اول لاروی در دوره زندگی كرم ابریشم، كرم جوان نامیده می شود. كیفیت پرورش كرم جوان به میزان قابل توجه ای در موفقیت پرورش كرم بالغ و بالطبع در كمیت و كیفیت پیله های تولیدی موثر می باشد. باید كوشید با توجه به رشد سریع لارو و حساسیت آن به شرایط مطلوب محیطی، مناسب ترین شرایط حرارتی، رطوبتی، تغذیه ای و بهداشتی برای آن فراهم گردد (به جدول الگویی پرورش كرم جوان مراجعه شود). بنابراین لازم است اتاق پرورش كرم جوان از نظر حرارت، رطوبت، تهویه قابل كنترل باشد. بدین منظور مطلوب است تعدادی حرارت سنج و رطوبت سنج در نقاط مختلف اتاق پرورش نصب گردد.
بستر پرورش كرم جوان معروف به سینی پرورش، می تواند ازجنس چوب یا فلز و در ابعاد مختلف تهیه شود كه بسته به حجم پرورش و سطح بستر مورد نیاز و در مقاطع مختلف و متناسب با میزان رشد كرم مورد استفاده قرار می گیرد.
برگ توت در تغذیه و تامین سلامتی كرمهای جوان، بسیار موثر می باشد، بنابراین لازم است در انتخاب نوع برگ و برداشت به موقع آنها دقت لازم به عمل آید. ضروری است برگهای مورد استفاده برای دوره كرم جوان لطیف، تازه و پرآب و سرشار از مواد مغذی باشد. برای پرورش كرم جوان برگهای قسمت انتهای شاخه ها(غیر از غنچه ها) استفاده می شوند و بهتر است برای سن اول از اولین تا سومین برگ، برای سن دوم از اولین تا پنجمین برگ و برای سن سوم از اولین تا هفتمین برگ، برداشت شود.
به دلیل حساسیت كرم های جوان به عوامل بیماریزا و به منظور پیشگیری از شیوع بیماری، مطلوب است ضدعفونی بدن لاروها هر صبح و یا حداق یك روز در میان بویژه پس از پوست اندازی كرمها در ابتدای هر سن، پیش از عملیات برگدهی به وسیله پودر ضدعفونی كننده انجام گیرد. لازم به تذكر است كه در زمان خواب كرمها از ضدعفونی بدن آنها اكیدا خودداری گردد.
پرورش كرم بالغ
به سنین 4 و 5 دوره زندگی كرم ابریشم، كرم بالغ گفته می شود. مناسبترین سالنها یا تلنبارهای پرورش كرم بالغ، تلنبارهای نیمه صنعتی می باشند. در این نوع تلنبارها، بسترهای پرورشی به صورت دو یا سه طبقه در طول سالن و به عرض 5/1 متر ساخته می شوند. اسكلت بسترها می تواند از آهن یا چوب انتخاب شده و كف بسترها هم بوسیله توری فلزی پوشانده می شود. مزیت این روش این است كه می توان از فضای داخل سالن برای افزایش سطح بستر استفاده نمود. برای اینكه امكان كار كردن در داخل طبقات فراهم شود بهتر است ارتفاع اولین طبقه از سطح زمین را 20 سانتی متر، فاصله طبقه اول از طبقه دوم را 80 سانتی متر و فاصله طبقه دوم با سوم را 50 سانتیمتر در نظر گرفت. همچنین می توان از سالنهای مزبور در فصول غیر از پرورش نیز استفاده كرد.
به علت حساسیت كرمهای بالغ به شرایط نامناسب تهویه، حرارت و رطوبت زیاد، رعایت میزان حرارت و رطوبت مندرج در جدول الگویی پرورش كرم بالغ و تهویه به موقع سالن به میزان قابل توجه ای در سلامت كرمها و افزایش محصول موثرخواهد بود. برگهای آبدار و تازه رشد كرده برای تغذیه كرم بالغ مناسب نمی باشند. بنابراین لازم است از برگ شاخه های پایین تر درخت كه رشد كافی كرده اند استفاده نمود. ضمن اینكه در این دوره نیازی به خرد كردن برگ نبوده و می توان برگ را همراه با شاخه روی بستر كرم قرار داد. به منظور پیشگیری از فشردگی برگها روی بستر، تغذیه مطلوبتر كرمها و تهویه مناسب، توصیه می شود شاخه ها را یكی در میان و به صورت سر و ته روی بستر گذاشته شود، بهتر است در دفعات بعدی برگدهی جهت قرار دادن شاخه ها عكس دفعه قبل باشد تا با ایجاد شبكه اهداف مذكور تامین گردد.
تنیدن پیله و برداشت آن:
نشانه های آماده شدن كرم برای تنیدن پیله به قرار زیر است :
1- كاهش تغذیه 2- تغییر بافت مدفوع 3- تغییر رنگ لارو( شفاف شدن) 4- ترشح مقدار زیادی ادرار 5 - كاهش حجم بدن 6- ترشح تارهای ابریشمی 7- بالاگرفتن سر
با بروز این علائم بستر پرورش كاملا تمیز شده و تغذیه لاروها به صورت تك برگ انجام می شود.
در زمان تنیدن پیله مطلوب است محل پرورش از دمای 25 درجه سانتیگراد و 70 درصد رطوبت برخوردار باشد. ضروری است در دوره تنیدن پیله تهویه محیط پرورش به خوبی انجام گیرد، همچنین لازم است از جابجایی كرمها و دست زدن به آنها اجتناب كرد.
برای تنیدن پیله از وسایل اختصاصی این كار كه اصطلاحا مابوشی نامیده می شود استفاده می گردد. در صورتی كه وسایل مذكور در اختیار نباشد می توان از كاه و كلش خرد نشده یا گیاهان محلی خشك شده در آفتاب كه دارای انشعاب زیاد بوده و بوی زننده ای نداشته باشند استفاده نمود. وسایلی كه برای تنیدن پیله مورد استفاده قرار می گیرند باید ارزان و بادوام بوده و تعداد حفره های آنها زیاد باشد تا كرمها به راحتی در آن حركت كرده و فضای مناسبی برای تنیدن پیله وجود داشته باشد.
دوره تنیدن پیله در شرایط محیطی مناسب 3 تا 4 روز به طول می انجامد و لازم است در این دوره نسبت به فراهم آوردن شرایط فوق و جمع آوری لاروهای سرگردان(به پیله نرفته) اهتمام ورزید. ضروری است نسبت به جمع آوری كرمهای مرده و بیمار و معدوم سازی آنها اقدام گردد.
چشم انداز
نوغانداری یا پرورش كرم ابریشم وتولید فرآورده های ابریشمی ازجمله فعالیتهایی جانبی است كه دركنار فعالیتهای اصلی كشاورزان هرمنطقه می تواند طی یك دوره كوتاه مدت ضمن ایجاد انگیزه اقتصادی و بكارگیری بخشی از نیروی كار روستا، درآمد نسبتاً مناسبی را برای روستانشینان فراهم نماید.
افزایش روز افزون مصرف فرآورده های ابریشمی درجهان وكاهش یا توقف فعالیت نوغانداری دركشورهای توسعه یافته به سبب محدودیت زمین برای احداث توتستان، آب مورد نیاز برای آبیاری، انرژی گران و ... فرصت مناسبی برای كشورهای درحال توسعه فراهم كرده است تا با توجه به داشتن نیروی انسانی، انرژی ارزان، آب و خاك فراوان، فعالیتهای نوغانداری و تولید ابریشم را دركشور خود گسترش دهند. باید اذعان داشت، اگر چه نوغانداری به عنوان فعالیت جانبی تلقی می گردد اما با توسعه تكنولوژی وصنعتی كردن این فعالیت، امكان بهره برداری بیشتراز آن به صورت شغلی دائمی وجود دارد به طوری كه درشرایط نسبتا" مطلوب اقلیمی به دلیل سرعت رشد درخت توت وامكان پرورش كرم ابریشم 2 تا 3 بار (درمناطق معتدله) و 4 تا 5 بار (درمناطق نیمه گرمسیری وگرمسیری) درسال می تواند به عنوان یك شغل كامل تامین كننده درآمد خانوار روستایی باشد، بنابراین گسترش صحیح آن متناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف می تواند به عنوان برنامه ای مناسب درجهت رفع پاره ای از مشكلات اقتصادی و اجتماعی بویژه تامین نیازهـــای ارزی كشورهای نوغان خیز، نقش ارزنده ای ایفاد نماید.
توصیه می گردد جهت حصول اطمینان از مناسب ترین زمان برداشت پیله و پیش از آغاز عملیات فوق، تعدادی پیله از قسمت های مختلف محل پرورش به صورت تصادفی انتخاب شده و شفیره های آنها مورد باز بینی قرار گیرد.
