ارگونومی

مقاله ارگونومی

با توجه به رشد روز افزون علم و آموزشهای کوتاه مدت ، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله آموزشی ارگونومی را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است.
ارگونومی یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی، علمی تركیبی است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط كار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی – فكری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شكل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی كار ، واژة ارگونومی را به معنای متناسب كردن كار و شغل برای انسان تعریف كرده است.
این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحی یك ابزار ساده نظیر انبردستی ساده ( از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازة دسته، نوع و تركیب پلاستیكی دسته آن و … ) و یا یك خودكار ( از نظر قطر، اندازه، رنگ و … ) گرفته تا طراحی یك سیستم تولیدی كامل، از ارگونومی استفاده میشود. عمدتا زمینه هایی كه ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام میكند، عبارتند از : طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تاسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام كار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیكی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط كار و ابزار كار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حین انجام كار، شرایط فیزیكی مناسب در محیط كار ( با توجه به عواملی از قبیل : دما ، رطوبت ، جریان هوا ، ارتعاشات ، سر و صدا ، نور و روشنایی ، گرد و غبار ، تشعشعات و آلودگی های -مختلف.
در جهان كنونی و در سرآغاز سده بیست و یكم میلادی، علوم، بخش عمده‌ای از مشكلات افراد را در سیستم‌های كاری گوناگون حل و فصل كرده است. در این راستا، علوم و فنونی وجود دارند كه از زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسان‌ها و نیز كارآیی آنها را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند. یكی از این علوم، ارگونومی یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی است.
نیاز توجه هر چه بیشتر به عوامل انسانی در هر سازمانی بدون شك جزو مهمترین اصول و معیارهای آن سازمان است زیرا تمامی سازمان‌ها بدون استفاده از منابع انسانی، در واقع بی‌معنی و بی‌اعتبار هستند و فلسفه وجودی1 شان به خطر می‌افتد. پس، ناگفته پیداست كه باید به این انسانهای شریفی كه در سازمان‌ها و شركت‌های مختلف با دل و جان كار می‌كنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چیز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوریم، نه به مثابه قسمتی از دستگاه تولیدی سازمان .
جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریكا بر این عقیده است كه اكنون دیگر این باور عمومیت یافته است كه شركت‌هایی كه بهره وری و كنترل كیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه‌هایشان به عنوان یك شم تجاری بكار می‌گیرند؛ شركت‌های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، كنترل كیفیت و برنامه‌های تولیدی جهت دستیابی به حداكثر سود تلفیق نموده اند .
بالاخره باید اشاره كرد كه در نظر گرفتن اصول ارگونومی در كار، نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی و كارآمد در جوامع بشری می‌شود، بلكه مانع تحمل بسیاری از هزینه‌های مالی بر اقتصاد كشورهای فقیر خواهدشد. بعنوان مثال با طراحی درست و اصولی محل كار، می‌توان از متحمل شدن بیشترِ هزینه‌هایی چون هزینه از كار افتادگی، هزینه ناشی از حوادث، هزینه زمان از دست رفته تولید، هزینه ضایعات تولید اجتناب كرد. كم كردن زمان انجام كار، حذف حركات اضافی در روند كار، شیوه ارتباط با محیط بیرونی، موازنه عرضه و تقاضا، بهینه سازی محیط كار، صرفه جویی در مصرف انرژی، و در یك كلام ارتقاءِ سطح سلامت انسان و شكوفایی اقتصادی، همه و همه از جمله مسائلی است كه با شناخت صحیح از این دانش نوین می‌توان به آن دست یافت.
در حال حاضر در صنایع مختلف كشور، بخش‌های زیادی به چشم می‌خورد كه كارگران در آن واحدها مشغول انجام فعالیت‌های بدنی و جسمانی می‌باشند. بنابراین عدم توجه به چگونگی انجام كار، می‌تواند صدمات یاد شده را سبب گردد. عوارض استخوانی ـ عضلانی در حقیقت از جمله بیماریهای مرتبط با كار هستند كه می‌توانند بسیار ناتوان كننده ظاهر شده و باعث افت راندمان، افزایش غیبت های ناشی از كار، غرامت های دستمزد و نهایتاً، از كار افتادگی كارگر شوند.
ارگونومی یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی، علمی تركیبی است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط كار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی ـ فكری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شكل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی كار4، واژه ارگونومی را به معنای متناسب كردن كار و شغل برای انسان5 تعریف كرده است .
این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحی یك ابزار ساده نظیر انبردستی ساده (از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازه دسته، نوع و تركیب پلاستیكی دسته آن و …) و یا یك خودكار (از نظر قطر، اندازه، رنگ و …) گرفته تا طراحی یك سیستم تولیدی كامل، از ارگونومی استفاده می‌شود. عمدتاً زمینه‌هایی كه ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام می‌كند، عبارتند از طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تأسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام كار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیكی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط كار و ابزار كار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حین انجام كار، شرایط فیزیكی مناسب در محیط كار با توجه به عواملی از قبیل دما، رطوبت، جریان هوا، ارتعاشات، سر و صدا، نور و روشنایی، گرد و غبار، تشعشعات و آلودگی های مختلف.

2- تعاریف ارگونومی
واژه «ارگونومی» از دو كلمه یونانی «ارگو6» به معنی كار و «نوموس7» به معنی قانون و قاعده طبیعی مشتق شده است و در لغت به معنای قوانین طبیعی كار است. اما در اصطلاح كاربردی علم ارگونومی مجموعه دانشی است كه از تلفیق علوم زیستی، فیزیولوژی انسانی، سیستم‌ها و روش ها، طراحی مشاغل و محیط كار به وجود آمده است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه‌ها و محیط كار را با توجه به در نظر گرفتن توانایی های جسمانی، فكری و محدودیت‌ها و علائق انسان‌ها، طراحی كند. این علم با هدف افزایش بهره‌وری با توجه به سلامتی، ایمنی و رفاه كاركنان در محیط كار شكل یافته است.

برخی از تعاریفی كه متخصصان و كارشناسان این علم از ارگونومی نموده‌اند، به عنوان نمونه در زیر آورده می‌شود:
ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام كار، برای درك ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه های فیزیكی و روانشناختی محیط كار، نیازهای شغلی و روشهای كار می‌باشد.
ارگونومی علمی است كه انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امكانات، روش ها و محیط كار و زندگی مورد مطالعه قرار می‌دهد و علیرغم علوم فنی ـ مهندسی (كه عمدتا به تكنیك ها و فنون می پردازد) بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاكید دارد .
ارگونومی عبارتست از كاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی كسب چنین اطلاعاتی) برای حل مشكلات طراحی
انجمن بین‌المللی ارگونومی، ارگونومی را چنین تعریف می‌كند: ارگونومی علمی است كه دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم‌ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت‌های انسانی مرتبط می سازد .
اما با توجه به تجارب علمی، و نیز با توجه به اجرای ارگونومی در یكی از خطوط تولید شركت فرآورده های ـ غذایی گل بهان توسط نگارنده، و همچنین با توجه به اینكه نگارنده، پایان نامه كارشناسی ارشد خود را نیز در این مورد نوشته است، تعریف زیر، مفهوم ارگونومی را بهتر روشن می‌سازد:
ارگونومی عبارتست از علم بكارگیری بهینه از ابزار كار در محیط كاری، به نحوی كه حداكثر بازدهی در تولیداتی كه انسان در آن نقش دارد، بدست آید در حالی كه كارگر یا كاربر حداكثر رضایت را از كاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط كاری دارد و میزان ایمنی لازم در كار برای كارگران و كاربران فراهم شده است .
با توجه به تعریف فوق، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشكی، فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی، بیومكانیك و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان، برای طراحی ماشین و محیط كار سود می‌برد. در واقع، ارگونومی یك علم چند رشته‌ای است كه ارتباط متقابل تكنولوژی، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می سازد. در ایالات متحده آمریكا، بجای واژه ارگونومی، عبارت مهندسی فاكتورهای انسانی را بكار می‌برند. انجمن فاكتورهای انسانی و ارگونومی آمریكا نیز بر روش های طراحی تاكید داشته و مهندسی فاكتورهای انسانی را چنین تعریف می‌كند: «كشف و كاربرداصول مربوط به رفتار انسان و خصوصیات طراحی، ارزیابی، فرآیند نگهداری محصولات و سیستم ها با هدف ایمن بودن، اثر بخش بودن و ایجاد رضایت در بین كاركنان"
اهداف ارگونومی
علم مهندسی عوامل انسانی یا ارگونومی که علمی انسان محور است با ارائه الگوهای نوین و کاربردی ، ابزاری کارآمد هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف کننده محسوب می شود. ارگونومی علمی است که ضمن توجه به سلامت نیروی انسانی به تولید و بهر هوری بطور دقیق می نگرد. این علم با هدف اصلاح شرایط سیستم های کار، روشهای طراحی ایستگاههای کار ، ابزار آلات و همچنین کنترل روشهای عوامل زیان آور محیطی را تشریح می کنند و با عنایت به مبانی رفتارشناسی انسانی ، ساختار عوامل یادشده را با خصائص انسانی مطابقت می دهد. با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد اینگونه بنظر می رسد که ارگونومی با علوم دیگر ازجمله مهندسی صنایع ، مهندسی ایمنی ، مدیریت ، طراحی صنعتی ، مکانیک و بیومکانیک ، روانشناسی ، جامعه شناسی و مرتبط باشد. سلامت ارگونومی راحتی و رضایت بهره وری تولید فیزیولوژیكی هدف ارگونومی اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان برای انجام کار بصورت ایمن و اثربخش در طراحی سیستمهای کار است.
طی دهه ها ی گذشته نقش حیاتی ارگونومی در بهبود کیفیت، افزایش بهره ور ی، بهبودکیفیت زندگی کاری، ایمنی وکارایی کلی سازمان مشخص تر شده است. متخصصان ارگونومی با بهینه کردن تناسب بین انسان، ماشین، محیط وسازمان کارایی انسان و سیستمها رابهبود بخشیده اند. در حا ل حاضر توجه به ارگونومی از حد یک ابزار فراتر رفته و به یک استراتژ ی جهت بهبود کیفیت و بهره ور ی، ایجاد محیط کار مناسب، پیشگیری از حوادث و بیمار یهای ناشی از کارو بهبود راندمان و عملکرد انسا ن تبدیل شده است.
سیستمهای کار، سیستمهای جه تدار و هدفمندی هستند که خروجی مشخصی را ارائه می کنند. معنای کار، کوشش برای رسیدن به یک هدف است که این تعریف مناسب تر از تعاریف دیگر یعنی حاصلضرب نیرو در جابجایی یا افزایش فعالیت متابولیک بالاتر از سطح پایه است. پیچیدگی سیستم کار با افزایش اجزای ماشینی یا انسانی یا با وسیع تر شدن محیط بیشتر می شود. هر یک از اجزای سیستم کار م یتواند با دیگر اجزاء بطور مستقیم یا غیرمستقیم در تعامل باشد.
حیطه عمل ارگونومی بی نهایت وسیع بوده و محدود به کاربرد خاصی نیست.
تمام سیستمهای کار دارای محدوده فیزیکی یا کارکردی هستند که آنها را از
سیستمهای مجاور جدا م یسازد. سیستمهای کار با ورودیها و خروجیهای مخصوص به خود با یکدیگر ارتباط برقرار م یکنند. خروجی یک سیستم کاری میتواند ورودی سیستم کاری بعدی و یا بالعکس باشد. آنالیز سیستم، علم مطالعه ساختار و کارکرد سیستمهای کار و فراهم ساختن ابزار لازم برای ترکیب سیستمهای ساده و تشکیل سیستمهای پیچید هتر است. آنالیز سیستمها جزء لاینفک تمام کارهای پیشرفته در ارگونومی است.
پرداختن به ارگونومی نیازمند آشنایی با آناتومی، فیزیولوژی و روانشناسی انسانی
درطراحی سیستمهای کار است. تاکید خاصی روی طراحی سطح مشترك انسان – ماشین وجود دارد تا ایمنی و کارایی تجهیزات افزایش یابد و عوامل زیان آور استرس زا حذف شوند.
اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام كار، روش های كار و ابزار كار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت كه با مراعات اصول ارگونومی، فشار كاری و خستگی های بی مورد كاهش می‌یابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط كار با مشخصات فیزیكی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط كار چنان طراحی شود كه با مشخصات فیزیكی میانگین افراد (با ملحوظ كردن انحراف معیارهای مربوطه) مطابقت داشته باشد.
ضرورت‌های پرداختن به ارگونومی
1. پیچیدگی صنایع، دستگاه‌ها و وظایف در اثر پیشرفت تکنولوژی
2. انتقال تکنولوژی (گوناگون بودن مصرف کنندگان از نظر فیزیکی و جسمی، شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) زمینه‌های مورد بحث در ارگونومی
3. فیزیولوژی کار
4. بیومکانیک
5. روان شناسی کار (شرایط روانی – اجتماعی)
6. طراحی ابزار و تجهیزات
7. طراحی مکان‌ها و فضاهای کار
8. ارزیابی وضعیت‌های بدنی (پوسچرها postures)
9. عوامل محیطی
مقاله ی ارگونومی حاضر توسط کارشناسان واحد تحقیق و توسعه مرکز آموزش مجازی پارس تدوین گردیده است.

ثبت نام دوره آموزشی آشنایی با فاکتورهای انسانی - ارگونومی